Hãy tưởng tượng bạn đang đứng trong thư viện trường học.
Một tay, bạn cầm cuốn sách giấy có mùi giấy mới, bìa cứng đẹp mắt. Tay kia, bạn cầm máy đọc sách điện tử chứa cả trăm đầu sách. Câu hỏi đặt ra: Trong tương lai, định dạng nào sẽ thắng thế?
Đây không chỉ là câu hỏi tò mò. Với các thầy cô giáo, đây là vấn đề ảnh hưởng đến phương pháp giảng dạy và cách trang bị tài liệu cho học sinh. Với các em học sinh, đây là quyết định về cách thức tiếp cận kiến thức trong nhiều năm tới.
Câu trả lời có thể khiến bạn bất ngờ: Không bên nào sẽ thắng hoàn toàn. Thay vào đó, chúng ta đang bước vào một tương lai mà cả hai định dạng cùng tồn tại, mỗi loại có vai trò riêng và phục vụ những nhu cầu khác nhau.
Bức tranh toàn cảnh: Ai đang dẫn đầu?
Hãy bắt đầu với những con số thực tế. Tại Hoa Kỳ – một trong những thị trường xuất bản lớn nhất thế giới – sách giấy vẫn chiếm 76% doanh thu từ bán sách, trong khi sách điện tử chỉ đạt khoảng 20%. Phần còn lại thuộc về sách nói (audiobooks) và các định dạng khác.
Con số này cho thấy điều gì? Rằng sau hơn hai thập kỷ kể từ khi Kindle ra đời năm 2007, sách giấy vẫn giữ vững vị thế thống trị. Từ 65% đến 70% người Mỹ đọc ít nhất một cuốn sách giấy mỗi năm, và tỷ lệ này không hề giảm ngay cả sau đại dịch COVID-19.
Đáng chú ý hơn, số lượng người đọc sách điện tử đã ổn định ở mức 30% dân số Mỹ kể từ năm 2011. Điều này có nghĩa là sự phát triển của sách điện tử đã đạt đến một “cao nguyên” – không còn tăng trưởng mạnh như giai đoạn đầu, nhưng cũng không suy giảm.
Trong bối cảnh giáo dục Việt Nam, xu hướng này cũng đang dần hình thành. Nhiều trường học bắt đầu tích hợp cả sách giấy truyền thống và tài liệu số vào chương trình học. Điều này không phải là sự thay thế, mà là sự bổ sung.
Xem thêm: Sách giấy và sách điện tử: chọn lựa tối ưu cho giáo viên và học sinh
Những ưu thế không thể chối cãi của sách giấy
Trải nghiệm xúc giác và cảm xúc
Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao mình vẫn thích cảm giác lật từng trang sách? Đó không chỉ là thói quen. Nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng việc đọc sách giấy kích hoạt nhiều giác quan hơn: thị giác, xúc giác, thậm chí cả khứu giác với mùi mực in và giấy.
Đối với học sinh, điều này có ý nghĩa đặc biệt. Khi em đọc một đoạn văn quan trọng và gấp góc trang, hoặc gạch chân bằng bút chì, não bộ tạo ra những “dấu ấn ký ức” mạnh mẽ hơn so với việc chỉ cuộn màn hình. Đây là lý do tại sao nhiều thầy cô vẫn khuyến khích học sinh sử dụng sách giấy cho các môn học quan trọng.
Khả năng ghi nhớ và tập trung tốt hơn
Đây là điều mà các nhà nghiên cứu đã khẳng định qua nhiều thí nghiệm: người đọc sách giấy thường ghi nhớ thông tin tốt hơn và tập trung sâu hơn so với khi đọc trên màn hình.
Có một lý do sinh học đơn giản. Khi đọc trên thiết bị điện tử, não bộ phải xử lý không chỉ nội dung văn bản mà còn cả ánh sáng từ màn hình, các thông báo có thể xuất hiện, và sự cám dỗ chuyển sang ứng dụng khác. Với sách giấy, bạn chỉ có một nhiệm vụ duy nhất: đọc.
Đối với giáo viên, điều này đặc biệt quan trọng khi giảng dạy các môn học đòi hỏi tư duy phê phán hoặc ghi nhớ chi tiết như Lịch sử, Văn học, hay Khoa học. Sách giấy giúp học sinh giảm mỏi mắt do màn hình và tránh bị phân tâm bởi các yếu tố số khác.
Đọc thêm: Sách giấy và sách điện tử: Ưu nhược điểm và lựa chọn phù hợp cho học sinh
Giá trị sưu tầm và tặng quà
Không ai tặng một file PDF làm quà sinh nhật, phải không? Sách giấy, đặc biệt là các phiên bản bìa cứng đẹp, mang giá trị cảm xúc và biểu tượng mà sách điện tử không thể thay thế được. Một giá sách đầy ắp trong phòng học không chỉ là trang trí, mà còn là biểu hiện của sự ưa thích đọc sách và khát khao tri thức.
Phù hợp với các loại nội dung đặc biệt
Sách thiếu nhi với hình minh họa đầy màu sắc, sách giáo khoa với sơ đồ phức tạp, sách phi hư cấu có nhiều chú thích – tất cả đều hoạt động tốt hơn ở định dạng giấy. Việc lật qua lại giữa các trang, xem bảng biểu, và viết ghi chú bên lề vẫn dễ dàng và trực quan hơn trên giấy.
Sức mạnh không thể phủ nhận của sách điện tử
Tính di động và tiện lợi tuyệt đối
Đây là lợi thế lớn nhất của sách điện tử. Một chiếc máy tính bảng hay máy đọc sách có thể chứa hàng nghìn cuốn sách, nặng chỉ vài trăm gram. Hãy tưởng tượng một học sinh cần mang 5-6 cuốn sách giáo khoa mỗi ngày – trọng lượng có thể lên đến 3-4 kg. Với sách điện tử, toàn bộ thư viện nằm gọn trong ba lô.
Đối với giáo viên, lợi ích càng rõ ràng hơn. Thầy cô có thể mang theo toàn bộ tài liệu tham khảo, sách giáo khoa của nhiều lớp, và tài liệu bổ sung mà không cần xe đẩy hoặc cặp sách nặng nề.
Tham khảo thêm: Sách giấy và sách điện tử: chọn lựa tối ưu cho giáo viên và học sinh
Truy cập tức thì và không giới hạn
Giữa đêm khuya, em học sinh đột nhiên cần một cuốn sách tham khảo cho bài luận sáng mai. Với sách điện tử, chỉ cần vài cú nhấp chuột, cuốn sách đã có trong tay. Không cần chờ giao hàng, không sợ hết hàng, không phụ thuộc vào giờ mở cửa của thư viện hay nhà sách.
Điều này đặc biệt có giá trị ở các vùng xa, nơi khó tiếp cận sách giấy. Sách điện tử giúp dân chủ hóa kiến thức – bất kỳ ai có kết nối Internet đều có thể truy cập vào kho tàng tri thức nhân loại.
Chi phí thấp hơn đáng kể
Sách điện tử thường rẻ hơn 30-50% so với bản in vì không có chi phí in ấn, kho bãi, vận chuyển, và nhà phân phối. Đối với gia đình có nhiều con đang đi học, khoản tiết kiệm này rất đáng kể.
Thêm vào đó, nhiều thư viện hiện nay cung cấp dịch vụ mượn sách điện tử miễn phí, giúp học sinh và giáo viên tiếp cận hàng nghìn đầu sách mà không tốn một đồng.
Với các tác giả và nhà xuất bản độc lập, sách điện tử mở ra cơ hội tự xuất bản qua các nền tảng như Amazon Kindle, Google Play Books, mà không cần vốn lớn. Điều này đã tạo ra một cuộc cách mạng trong ngành xuất bản.
Tính năng tùy chỉnh và hỗ trợ học tập
Đây là nơi sách điện tử vượt trội hoàn toàn. Học sinh có thể:
- Điều chỉnh cỡ chữ – vô cùng hữu ích cho học sinh có vấn đề về thị lực hoặc khó khăn trong đọc
- Thay đổi nền và ánh sáng – giảm căng thẳng mắt khi đọc ban đêm với chế độ đêm
- Tra từ điển ngay lập tức – chỉ cần chạm vào từ khó, định nghĩa hiện ra ngay
- Ghi chú và đánh dấu – tất cả được lưu trữ và tìm kiếm dễ dàng
- Chức năng đọc lên – hỗ trợ học sinh khiếm thị hoặc những em học tốt hơn qua thính giác
Các tính năng này biến sách điện tử thành công cụ học tập mạnh mẽ, đặc biệt hữu ích cho học sinh có nhu cầu giáo dục đặc biệt.
Thân thiện với môi trường (trong điều kiện nhất định)
Mỗi cuốn sách giấy đòi hỏi giấy, mực in, năng lượng sản xuất, và vận chuyển. Sách điện tử loại bỏ hoàn toàn các yếu tố này. Tất nhiên, thiết bị đọc sách cũng tiêu tốn tài nguyên để sản xuất, nhưng nếu bạn đọc nhiều sách, tác động môi trường trung bình mỗi cuốn sẽ thấp hơn đáng kể.
Đây là điểm cộng lớn trong bối cảnh biến đổi khí hậu và việc giáo dục ý thức môi trường cho thế hệ trẻ.
Đọc thêm: Sách giấy và sách điện tử: Ưu nhược điểm và lựa chọn phù hợp cho học sinh
Tích hợp công nghệ và AI
Sách điện tử có thể nhúng video, âm thanh, hình ảnh tương tác, và liên kết. Đối với sách giáo khoa khoa học, việc xem một video mô phỏng quá trình quang hợp ngay trong sách có thể hiệu quả hơn gấp nhiều lần so với hình vẽ tĩnh.
Trí tuệ nhân tạo (AI) cũng đang làm thay đổi trải nghiệm đọc sách điện tử. Hệ thống có thể đề xuất sách phù hợp với sở thích và trình độ của học sinh, hoặc tạo bài tập tương tác dựa trên nội dung vừa đọc.
Xem thêm: Công nghệ giáo dục Việt Nam chuyển đổi tương lai học tập thông minh
Người đọc thực sự muốn gì?
Đây là phần thú vị: phần lớn người đọc ngày nay không chọn một định dạng duy nhất. Họ là “độc giả đa nền tảng” – đọc sách giấy ở nhà, sách điện tử trên xe buýt, và nghe sách nói khi tập thể dục.
Các khảo sát cho thấy sách giấy vẫn là lựa chọn đầu tiên cho đọc sâu và học tập nghiêm túc. Nhưng khi đi du lịch, học sinh và giáo viên thích sách điện tử hơn. Khi làm việc nhà hoặc đi bộ, sách nói là lựa chọn tuyệt vời.
Xu hướng theo độ tuổi
- Học sinh 10-18 tuổi: Thế hệ này lớn lên với công nghệ, thoải mái với cả hai định dạng, nhưng vẫn thích sách giấy cho truyện tranh và tiểu thuyết yêu thích.
- Giáo viên 24-45 tuổi: Có xu hướng chấp nhận sách điện tử nhiều hơn, đặc biệt cho tài liệu nghề nghiệp và phát triển chuyên môn.
- Giáo viên 45-60 tuổi: Thường trung thành với sách giấy hơn, nhưng cũng đang dần làm quen với công cụ số khi nhận thấy lợi ích thực tế.
Điều quan trọng là: tương lai đọc sách là “bất khả tri về định dạng”. Người ta chọn định dạng phù hợp với từng tình huống và mục đích cụ thể, không phải một lần cho tất cả các trường hợp.
Chuyển đổi số trong giáo dục: Cả hai định dạng đều cần thiết
Trong môi trường giáo dục, việc tranh luận “sách giấy hay sách điện tử tốt hơn” là không còn phù hợp. Câu hỏi đúng đắn hơn là: “Khi nào nên dùng định dạng nào?”
Sách giấy phù hợp khi:
- Dạy các môn học đòi hỏi ghi nhớ sâu như Lịch sử, Ngữ văn
- Học sinh cần giảm thời gian tiếp xúc với màn hình
- Làm việc với sách có nhiều hình minh họa, sơ đồ phức tạp
- Tạo môi trường đọc không bị xao nhãng
- Xây dựng thói quen đọc ở trẻ nhỏ
Sách điện tử phù hợp khi:
- Cần truy cập nhanh nhiều tài liệu tham khảo
- Học ngoại ngữ (với chức năng tra từ tức thì)
- Đi thực tế, dã ngoại, hay học ngoài giờ
- Cần chia sẻ và cộng tác trên tài liệu số
- Học sinh có nhu cầu đặc biệt về thị lực hoặc học tập
Nhiều trường học tiên tiến hiện nay áp dụng mô hình lai (hybrid): sách giáo khoa chính vẫn là giấy, nhưng bổ sung tài liệu số, video, và bài tập tương tác qua nền tảng học tập trực tuyến.
Khám phá thêm: Thiết bị giảng dạy số và truyền thống: lựa chọn phù hợp cho lớp học hiện đại
Sách nói: Người chơi thứ ba đang lên
Không thể bỏ qua xu hướng đang bùng nổ: sách nói (audiobooks). Đây là phân khúc tăng trưởng nhanh nhất trong ngành xuất bản, với tốc độ hai con số mỗi năm.
Sách nói không thay thế việc đọc, mà mở rộng tổng thời gian tiếp cận sách. Học sinh có thể nghe sách khi đi học, khi tập thể dục, hay làm việc nhà. Giáo viên có thể nghe sách chuyên môn trên đường đi làm.
Điều này đặc biệt hữu ích cho:
- Học sinh gặp khó khăn trong đọc chữ viết
- Người học tốt hơn qua thính giác
- Ai muốn tận dụng thời gian “chết” trong ngày
Chi phí và khả năng tiếp cận
Đối với học sinh và gia đình
Sách điện tử thường rẻ hơn và có nhiều tùy chọn tiết kiệm:
- Gói đăng ký đọc không giới hạn (kiểu “Netflix của sách”)
- Mượn miễn phí từ thư viện số
- Nhiều sách kinh điển miễn phí vì đã hết bản quyền
Tuy nhiên, cần tính đến chi phí thiết bị ban đầu (máy tính bảng, máy đọc sách) và thời hạn sử dụng.
Đối với nhà trường và giáo viên
Sách điện tử giúp:
- Loại bỏ chi phí kho bãi và vận chuyển
- Cập nhật nội dung dễ dàng hơn
- Tiết kiệm không gian lưu trữ
Nhưng sách giấy vẫn quan trọng cho:
- Uy tín và sự hiện diện trong không gian học tập
- Phù hợp với nhiều đối tượng học sinh
- Không phụ thuộc vào công nghệ và điện
Tham khảo: Sách giấy và sách điện tử: chọn lựa tối ưu cho giáo viên và học sinh
Tác động môi trường: Một góc nhìn cân bằng
Sách giấy sử dụng giấy, mực, năng lượng sản xuất và vận chuyển. Tác động phụ thuộc vào nguồn giấy, quy mô in ấn, và lượng sách bị trả lại/lãng phí.
Sách điện tử tránh được vật liệu thực nhưng cần thiết bị, trung tâm dữ liệu, và điện năng. Tác động môi trường phụ thuộc vào tuổi thọ thiết bị và số sách đọc trên mỗi thiết bị.
Nhìn chung, nếu bạn đọc nhiều sách (từ 20 cuốn/năm trở lên), sách điện tử có thể thân thiện hơn với môi trường. Nếu đọc ít hơn, sách giấy – đặc biệt là sách đã qua sử dụng hoặc mượn thư viện – có thể là lựa chọn xanh hơn.
Có thể bạn quan tâm: Sách giấy và sách điện tử: Ưu nhược điểm và lựa chọn phù hợp cho học sinh
Vậy cuối cùng, ai sẽ thắng?
Sau khi xem xét tất cả các yếu tố, câu trả lời rõ ràng là: không có ai thắng vì không có cuộc chiến thực sự.
Những gì dữ liệu và xu hướng cho thấy:
- Sách giấy sẽ tiếp tục thống trị về doanh thu và uy tín trong tương lai gần, đặc biệt với:
- Sách văn học, phi hư cấu chất lượng cao
- Sách thiếu nhi và sách minh họa
- Các ấn phẩm sưu tầm và tặng quà
- Sách điện tử sẽ tiếp tục tăng trưởng trong:
- Các thị trường nhạy cảm về giá và khu vực địa lý xa xôi
- Thể loại tiểu thuyết đại chúng (lãng mạn, trinh thám, khoa học viễn tưởng)
- Nội dung học thuật, kỹ thuật cần tìm kiếm và chú thích
- Sách tự phát triển và tài liệu tham khảo
- Sách nói sẽ là phân khúc tăng trưởng nhanh nhất, không thay thế mà mở rộng tổng thời gian đọc sách.
Kết luận: Tương lai là sự lựa chọn và linh hoạt
Thế giới đang hướng đến một hệ sinh thái đa định dạng ổn định:
- Sách giấy cho độ sâu, trí nhớ, thẩm mỹ, và tặng quà
- Sách điện tử cho sự tiện lợi, chi phí, và khả năng tiếp cận
- Sách nói cho đa nhiệm và thời gian rảnh rỗi
Đối với giáo viên, điều này có nghĩa là cần trang bị và hướng dẫn học sinh sử dụng cả ba định dạng một cách hiệu quả. Không phải dạy rằng “sách giấy tốt hơn sách điện tử” hay ngược lại, mà dạy khi nào nên dùng định dạng nào.
Đối với học sinh, hãy xem mỗi định dạng như một công cụ trong hộp đồ nghề học tập. Đọc sách giáo khoa giấy để ghi nhớ kiến thức nền, dùng sách điện tử để tra cứu nhanh và học ngoại ngữ, nghe sách nói để mở rộng hiểu biết trong thời gian di chuyển.
Người chiến thắng cuối cùng không phải là một định dạng nào, mà chính là người đọc – những người biết tận dụng ưu điểm của mỗi loại để phục vụ mục đích học tập và phát triển của mình.
Cuộc cách mạng đọc sách trong thế kỷ 21 không phải là sự thay thế, mà là sự phong phú và đa dạng hóa. Và đó chính là một tin tuyệt vời cho tất cả những ai yêu thích tri thức, dù ở bất kỳ hình thức nào.
Key Takeaways
- Không có định dạng nào chiến thắng, xu hướng là song song và bổ trợ lẫn nhau
- Sách giấy phù hợp với đọc sâu, thẩm mỹ, lưu giữ, và môi trường học truyền thống
- Sách điện tử tối ưu tiện lợi, chi phí, khả năng tiếp cận và hỗ trợ học đặc biệt
- Sách nói mở rộng tổng thời gian tiếp cận tri thức
- Lựa chọn định dạng nên dựa trên mục đích, hoàn cảnh và thói quen cá nhân
- Sự đa dạng định dạng là tương lai đọc sách trong giáo dục và đời sống
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
- Sách điện tử có an toàn cho mắt trẻ nhỏ không?
Nếu sử dụng thiết bị e-ink (máy đọc sách chuyên dụng), mức độ an toàn tương đương sách giấy. Còn nếu đọc trên màn hình LED/LCD (máy tính bảng, điện thoại), hãy giới hạn thời gian đọc và cho mắt nghỉ ngơi định kỳ để giảm mỏi mắt. - Sách nói có thay thế được việc đọc văn bản truyền thống?
Không. Sách nói mở rộng thời gian tiếp cận tri thức, đặc biệt cho các em gặp khó khăn khi đọc, nhưng vẫn nên kết hợp với sách giấy/điện tử để phát triển toàn diện kỹ năng đọc hiểu, ghi nhớ và diễn giải. - Học sinh có nên chỉ sử dụng sách điện tử để tiết kiệm chi phí?
Không khuyến khích 100%. Sách giấy vẫn cần thiết cho nhiều nội dung học tập, đặc biệt ở tiểu học và các môn đòi hỏi ghi chú hoặc thao tác thẩm mỹ. - Thiết bị đọc sách điện tử nào tốt cho học sinh?
Máy đọc sách e-ink là lựa chọn tốt nhất cho trải nghiệm gần giống sách giấy, không có ánh sáng xanh, nhẹ và pin lâu. - Thầy cô nên dạy học sinh cách sử dụng đa định dạng thế nào?
Khuyến khích học sinh nhận biết ưu – nhược điểm của từng định dạng, hướng dẫn thao tác ghi chú, tra từ điển, lưu trữ số, và phân phối thời gian hợp lý để tránh lệ thuộc quá nhiều vào thiết bị số.
